Historia Gietrzwałdu
- Historia Gietrzwałdu do XIX wieku. Pierwotnie brzmienie nazwy wsi to Dichterurwald, czyli dziewiczy las. Nazwa jest pochodzenia pruskiego. Archeologowie odnajdują na terenie dzisiejszej gminy Gietrzwałd ślady ludzkiej działalności sprzed kilku tysięcy lat przed narodzeniem Chrystusa. (W Worytach odkryto 853 groby, różnorakie pochówki, wiele ceramik, ozdób, broni. Przez ziemie południowej Warmii wiódł ważny szlak handlowy ku morzu. Wędrowali nim kupcy z Azji Mniejszej, Rzymu, południowej Europy). W naszej erze tereny zasiedliła ludność pruska. Gietrzwałd leżał na terenie pola osadniczego Gaudikus. Liczne grody obronne chroniły ludność przed najazdami obcych plemion. Prawdopodobnie taki gród był wzniesiony także na wzgórzu między Gietrzwałdem, a Tomarynami. 19 maja 1352 roku kapituła warmińska wystawiła przywilej lokacyjny dla sołtysa Andrzeja, by ten na 70 łanach założył na prawie chełmińskim wieś Dytherichswalt. Wieś zamieszkiwała ludność pruska i niemiecka.
- Sołtys Gietrzwałdu wywiązując się z powinności wojskowych pod chorągwię kapitulną, pociągnął na wojnę w 1410 roku. Nie wiadomo czy powrócił; W 1414 r. wojska dowodzone przez Władysława Jagiełłę uderzyły na Prusy krzyżackie. Gietrzwałd leżał w obrębie pięciokilometrowego pasa, którym posuwała się armia. Nie wiadomo jak wielkie szkody wyrządziło wojsko w Gietrzwałdzie.
- W 1455 – wojna trzynastoletnia; zrujnowany folwark w Worytach; wojska Jerzego von Schliebena przemaszerowały przez Gietrzwałd.
- W 1466 – zaraza w południowej Warmii (także w Gietrzwałdzie).
- W 1478 – wojna księża – 20 września wojska polskie dowodzone przez Jana Białego i Jana Śelezięskiego stacjonowały nad jeziorem Wulpińskim. Rozbiły obóz warowny otoczony taborem wozów w przesmyku między wspomnianym Jeziorem Wulpińskim, a jeziorami Świętajno-Naterskie. Stąd dokonywały wypadów do okolicznych wsi, rabując mieszkańców i oczekując na reakcję wojsk krzyżacko-warmińskich.
- W XVI w. kanonik warmiński i administrator dóbr kapitulnych Mikołaj Kopernik zasiedlał opuszczone gospodarstwa na terenie obecnej gminy Gietrzwałd. W sporządzonych zapiskach Kopernik dokumentował swą administracyjną działalność. Dwukrotnie był w Sząbruku 14 maja 1517 roku i 14 kwietnia 1518 roku. 6 kwietnia przybył do Gietrzwałdu, hojnie obdarował chłopów, którzy siali owies, jęczmień oraz len, a także hodowali bydło i konie. W ramach akcji "Kopernik Warmiakiem" prowadzonej przez Starostwo Powiatowe ustawiono specjalne tablice w kilku miejscowościach naszej gminy.
- 1519-1521 – wojna polsko-krzyżacka, która nie ominęła również Gietrzwałdu. W połowie stycznia 1521 roku, wielki mistrz Albrecht Hohenzollern z obozu pod Dobrym Miastem ruszył w stronę Lubawy. Wojska krzyżackie ominęły Olsztyn i szerokim pasem szły przez Ostródę i Gietrzwałd. Wojska Albrechta Hohenzollerna stacjonowały również w samym Gietrzwałdzie - trzy łany ziemi zostały bez gospodarzy, zniszczono karczmę, a także splądrowano sąsiednią wieś – Woryty. W drugiej połowie XVI w. do wyludnionej i zniszczonej Warmii zaczęli napływać osadnicy z Mazowsza. W parafii Gietrzwałd pojawili się jeszcze przed wybuchem wojny polsko-krzyżackiej. Otrzymali gospodarstwa we wsi Naglady. Po wojnie napływali masowo. Ludność polska zaczyna dominować w parafii Gietrzwałd.
- Wojna szwedzka zubożyła wieś zmuszoną do płacenia kontrybucji elektorowi, przecierpiała przemarsze wojsk nieprzyjacielskich, a także koronnych oraz austriackich, wspieranych przez polskie oddziały.
- W 1701 wojska saskie szukały na Warmii leży zimowych. Po hyberną przybyły również wojska koronne. Wybieranie hyberny prowadziło do żołnierskich nadurzyć. W Gietrzwałdzie pojawili się także żołnierze po pieniężne kontrybucje, furaż i żywność. Szwedzi również bezwzględnie wybierali kontrybucje.
- W 1733 roku wybuchła w Polsce wojna domowa. Spór o tron pomiędzy Stanisławem Leszczyńskim, a stronnikami Augusta III, wpieranymi przez wojska rosyjskie. Rok później na Warmię od strony Ostródy wkroczyły konfederackie oddziały wierne Stanisławowi Leszczyńskiemu (dowodził Sebastian Meżdzyński). Maszerujący z Grudziądza konfederaci, przebywszy szybko ziemie Prus Książęcych zatrzymali się na postój w Gietrzwałdzie.
- W XVIII wieku miała miejsce także wojna siedmioletnia. Na Warmii pojawiły się wojska rosyjskie walczące z pruskimi. Rosyjskie oddziały przechodziły też przez Gietrzwałd, czyniąc spustoszenia w dwóch chłopskich gospodarstwach.
- W 1807 roku wojska napoleońskie pojawiły się w Prusach Wschodnich i przybyły także do Gietrzwałdu. Mieszkańcy zmuszeni byli do dostarczania furału dla koni i żywności dla żołnierzy. Grabiono ludność, nie szczędząc nawet mienia kościelnego.
"Pod wpływem różnych kultur – pradzieje Gminy Gietrzwałd"
Gietrzwałdem po raz pierwszy nazwał podolsztyńską wieś Wojciech Kętrzyński w 1879 r. "Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i Krajów Słowiańskich" z 1882 r. podaje nazwy Gietrzwałd, Dzietrzwałd, Jetrzwałd oraz niemiecką nazwę Dittrichswalde.
Viktor Roehrich, znawca kwestii kolonizacji na Warmii utrzymuje, iż pierwotne brzmienie nazwy to Dichterurwald, czyli "dziewiczy las" i jest ona pochodzenia pruskiego. To przekonująca argumentacja, zważywszy że pobliskie wsie również noszą pruskie nazwy: Woryty [woras (prus.) – stary] czy Rentyny [rantas (prus.) – brzeg].
Znaleziska na terenie gminy
Archeolodzy odnaleźli na terenie dzisiejszej gminy Gietrzwałd ślady ludzkiej aktywności sprzed kilku tysięcy lat. Odkopane siekiery, topory, broń datowane na okolo 2300–2200 r. p.n.e. mówili nie tylko o zajęciach ówczesnych mieszkańców tych okolic, ale też poświadczają o istnieniu gęstej sieci osadniczej na południowej Warmii. Monety, które przypadkowo odnajdywano w XIX i XX w., potwierdzają, że przez ziemie dzisiejszej gminy Gietrzwałd wiódł ważny szlak handlowy ku morzu.
Wyodrębnić można wpływy kultur od paleolitu po epokę żelaza. Znaleziono eksponaty charakterystyczne dla kultury rzucewskiej i serowskiej. W większości są to narzędzia z kości zwierzęcych, grociki strzał czy fragmenty broni, gdyż ludność zajmowała się polowaniem i rybołówstwem. Spora część znalezisk datowana jest na epokę brązu i epokę żelaza. Swoją obecność zaznaczyły kultura łużycka (wyodrębniła się z niej grupa warmińsko-mazurska) i kultura kurhanów zachodniobałtyjskich.
Z upływem czasu zachodziły zmiany w gospodarce, osadnictwie, kulturze materialnej i przede wszystkim w obrządku pogrzebowym. Świadczy o tym pochówek, układ grobów oraz wyposażenie kurhanów. Nie wszystkie jednak elementy obrządku pogrzebowego zostały od razu przyjęte, na co wskazuje długotrwałe przenikanie się niektórych tradycji mogiłowych, na przykład występowanie – obok grobów płaskich – pochówków pod kurhanami, wewnątrz których chowano szczątki w obrządku ciałopalnym bądź współistnienie na tych samych cmentarzyskach grobów szkieletowych i ciałopalnych. Część zmarłych chowano tu w dużych kurhanach, zawierających liczne pochówki. Inną charakterystyczną formą były bruki kamienne, pod którymi znajdowały się szczątki na cmentarzyskach płaskich.
Pod względem liczebności inwentarza wyróżniono tzw. skarby małe, zawierające 1–5 przedmiotów, średnie 6–20, duże 21–41 oraz bardzo duże o inwentarzu, którego liczebność przekracza 100 zabytków. Zdecydowanie dominują depozyty małe i średnie. Są to różne wisiorki, zawieszki, naramienniki z broni, dominują groty, siekierki, obecne są również sierpy. Noszono otwarte bransolety, naszyjniki, spirale, szpile o prostym trzpieniu, z łabędzią szyjką i wiosłowate, a także rozmaite wisiorki.
Pierwsze osady
Osiedla obronne wznoszono w naturalnie chronionych miejscach na szczytach odosobnionych wzniesień półwyspach, wyspach, wysokich brzegach rzek i jezior lub w dolinach rzek. Dodatkowo broniono je kamiennymi czy kamienno-ziemnymi wałami, rowami, palisadami i częstokołami. Domy słupowe miały kamienne paleniska pośrodku i jamę przypiecową. Specyficzne osiedla budowano na pomostach rusztowych z pni drzewnych układanych na podmokłych wysepkach, w płytkich zatokach jezior i rzek.
Na uwagę zasługuje osiedle nawodne w Sząbruku. Główną cechą takiego osiedla jest położenie w miejscach, które w okresie użytkowania otaczał teren zalany wodą – na sztucznych lub naturalnych wyspach. Samo wyżej wymienione osiedle znajdowało się na wyspie w miejscu zwężenia jeziora Wulpińskiego. Obiekt założono na bardzo mocno eksponowanym wzgórzu glacjalnym o powierzchni 0,6 ha i kształcie przypominającym podeszwę buta. W czasie użytkowania – but – stanowił prawie całą powierzchnię wyspy. Zasiedlono cały teren kulminacji wyspy, tworzący majdan o powierzchni prawie 15 arów. W południowo-zachodniej części odsłonięto relikty palisady oraz oddaloną od niej o 13 m suchą fosę znajdującą się w niższej partii osiedla.
W Worytach znaleziono osiedle położone na izolowanym wzniesieniu, bezpośrednio na wschód od wsi. Wielkość stanowiska szacuje się na ok 3 ha, z czego przekopano 1679,5 m kw, odkrywając trzysta siedemdziesiąt sześć obiektów, w tym jamy, paleniska oraz ślady po wbitych lub wkopanych słupach. Z zabytków ruchomych odkryto między innymi naczynia z baniastymi brzuścami i cylindrycznymi szyjkami, p??askie talerze, misy, naczynia sitowate, przęśliki i bryły polepy.
